Για τον λογοτεχνικό βιογράφο, ένα αρχείο μπορεί να είναι τόσο αναξιόπιστο και μυστικοπαθές όσο και το θέμα του. Η Aμερικανίδα συγγραφέας Γερτρούδη Στάιν άρχισε να υποβάλλει κουτιά ολόκληρα με τα έγγραφά της στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ δέκα χρόνια πριν από τον θάνατό της, μεθυσμένη από την ιδέα της μεταθανάτιας ζωής.
Η Στάιν πάντα επιζητούσε τη φήμη – ή τη δόξα, όπως την αποκαλούσε- μετά τον θάνατό της, δεν ήθελε τίποτα λιγότερο από την αθανασία. Αλλά ενώ η ίδια ήταν ευτυχής που τα κουτιά με τα έγγραφά της στάλθηκαν αδιακρίτως στο Γέιλ και όρισε στη διαθήκη της να τυπωθούν όλα τα ανέκδοτα χειρόγραφά της, η σύντροφος της ζωής της και δημιουργική συνεργάτης της, η Άλις Μπάμπετ Τόκλας, ήταν αποφασισμένη να κρατήσει κάποια μυστικά.
Γερτρούδη Στάιν / Wikimedia Commons
Ιστορία λογοτεχνικής ίντριγκας
Στην εντυπωσιακή, νέα βιογραφία της Στάιν, η Francesca Wade είναι εν μέρει ερευνήτρια, εν μέρει ντετέκτιβ. Το βιβλίο της είναι μια ιστορία με δύο μέρη: το πρώτο παραδίδει μια περιγραφή της ζωής και του έργου της Στάιν- το δεύτερο μια περιγραφή της συχνά επιβαρυμένης κληρονομιάς της.
Ως πείραμα βιογραφίας, είναι εντυπωσιακά ολοκληρωμένο- ως ιστορία λογοτεχνικής ίντριγκας, είναι απόλυτα συναρπαστικό.
«Η Γερτρούδη Στάιν έκανε πάντα τους ανθρώπους να αισθάνονται άβολα» γράφει η Wade για την πρωτοποριακή Αμερικανίδα συγγραφέα.
Δε φοβόταν να εκτιμήσει την ευφυΐα της. «Ο Πάμπλο και ο Ματίς έχουν μια αρρενωπότητα που ανήκει στην ιδιοφυΐα. Moi aussi θα έλεγα»
Ο εγωισμός της προηγήθηκε της διανοίας της
Γεννημένη το 1874 από Γερμανοεβραίους γονείς, η Στάιν έφτασε στο Παρίσι από την Καλιφόρνια το 1903 και τοποθετήθηκε στο κέντρο της πρωτοπορίας. Μαζί με τον αδελφό της Leo άρχισε να αγοράζει πίνακες του Cézanne, του Matisse και του Picasso και προήδρευε σε σαλόνια στο διαμέρισμά τους, στα οποία συμμετείχαν συγγραφείς όπως ο Ernest Hemingway και ο F Scott Fitzgerald.
Ήταν «αρρενωπή και μοναχική» με την καφέ κοτλέ ρόμπα της (αργότερα άρχισε να φοράει τζαζ γιλέκα του παριζιάνικου σχεδιαστή Balmain) και το γέλιο της, όπως κάποιος περιέγραψε, ήταν «σαν χοντροκομμένη μπριζόλα».
Δε φοβόταν να εκτιμήσει την ευφυΐα της. «Ο Πάμπλο και ο Ματίς έχουν μια αρρενωπότητα που ανήκει στην ιδιοφυΐα. Moi aussi θα έλεγα».
Ωστόσο, το έργο της προκαλούσε μυστήριο στους αναγνώστες. Δεν της άρεσαν τα ουσιαστικά και τα κόμματα, και απολάμβανε τη μη ακολουθία, τα λογοπαίγνια και την επανάληψη. «Μια πρόταση» έγραφε «δεν πρέπει να είναι οικεία».
Από τη συνάντησή τους το 1907, η Τόκλας – επίσης Αμερικανίδα «μεταμοσχευμένη στο Παρίσι» – πήρε τη θέση της, χωρίς λόγια, στο κέντρο της ζωής της Γερτρούδης
H Γετρούδη Στάιν με την Άλις Τόκλας στο σαλόνι τους το 1922 / Φωτό του Μαν Ρέι / Wikimedia Commons
Η «κυβίστρια των γραμμάτων»
Το πρώτο της σημαντικό μυθιστόρημα, το οικογενειακό έπος πολλών γενεών The Making of Americans (1925), προήλθε από την έρευνά της με τον William James στο Ψυχολογικό Εργαστήριο του Χάρβαρντ, πριν έρθει στο Παρίσι. Ξεκινά ως μια φιλόδοξη έρευνα για τη φύση του ανθρώπινου χαρακτήρα και εξελίσσεται, στις 1.000 σελίδες του, σε αυτό που περιέγραψε ως «μια πλήρη ιστορία του καθενός που έζησε ποτέ ή ζει ή θα ζήσει».
Το Tender Buttons, το βιβλίο ποιημάτων (κατά κάποιο τρόπο) του 1914, ξεναγεί τον αναγνώστη σε ένα ακατάστατο ατελιέ αντικειμένων και τροφίμων, οι περιγραφές των οποίων είναι απογυμνωμένες από το συνειρμικό τους νόημα. Οι λέξεις, για τη Στάιν, είχαν γίνει «ζωντανές οντότητες με δικές τους φυσικές ιδιότητες» – «Μια καράφα, δηλαδή ένα τυφλό ποτήρι».
Η Wade υποστηρίζει ότι το βιβλίο ήταν το «αισθητικό μανιφέστο» της Γερτρούδης Στάιν: εκπληκτικό, απτικό, οπτικό, νέο. Δημόσια, χαιρετίστηκε ως η «κυβίστρια των γραμμάτων», αλλά κάπως έτσι άρχισαν και χρόνια γελοιοποίησης και ακατανόητης αντιμετώπισης του έργου της.
Η Στάιν περιέγραφε μια γοητευτική και απλή ζωή με νοικοκυριό, μαγείρεμα, δακτυλογράφηση και κτηνίατρο για τα σκυλιά τους, μια ζωή που περιστρεφόταν γύρω από έναν μεγάλο καλλιτέχνη – αυτή, την ίδια
Στη συνέχεια υπήρξε η Άλις Μπάμπετ Τόκλας
Από τη συνάντησή τους το 1907, η Τόκλας – επίσης Αμερικανίδα «μεταμοσχευμένη στο Παρίσι» – πήρε τη θέση της, χωρίς λόγια, στο κέντρο της ζωής της Γερτρούδης. Οι ασυγχώρητοι φίλοι της την ονόμασαν «η Εκτελεστική» (η Στάιν ανέπτυξε μια νέα συνήθεια να ξεκαθαρίζει τις φίλες της), αλλά στη γραφή της Στάιν συνέβαινε μια αλλαγή.
Το Tender Buttons υπαινίχθηκε τη ζωή του ζευγαριού πίσω από τις κλειστές πόρτες. Ωστόσο, το The Autobiography of Alice B Toklas, που δημοσιεύτηκε το 1933, ήταν η πραγματική γιορτή της οικογενειακής τους ζωής. Μιλώντας εγγαστρίμυθα μέσω της Τόκλας, η Στάιν περιέγραφε μια γοητευτική και απλή ζωή με νοικοκυριό, μαγείρεμα, δακτυλογράφηση και κτηνίατρο για τα σκυλιά τους, μια ζωή που περιστρεφόταν γύρω από έναν μεγάλο καλλιτέχνη – αυτή, την ίδια.
Ήταν παιχνιδιάρικο και επιτελεστικό και εκτόξευσε τη Στάιν στη φήμη. Ενθουσιασμένη, πήγε σε περιοδεία διαλέξεων στις ΗΠΑ.
Το 1932, η Στάιν -με σκοπό την έκδοση- είχε αποκαλύψει στην Τόκλας το χειρόγραφο του πρώτου της μυθιστορήματος, που αφηγούνταν την πρώτη της λεσβιακή σχέση. Η Τόκλας έκρυψε το χειρόγραφο, και η διαμάχη του ζευγαριού διήρκεσε αρκετά χρόνια
Η ρήξη του ζευγαριού και η πρώτη λεσβιακή σχέση της Στάιν
Το Autobiography of Alice B Toklas, παρ’ όλη την υποτιθέμενη οικειότητά του, προστάτευε την ιδιωτική ζωή του ζευγαριού. Ένα επιδέξια δημιουργημένο παραπέτασμα, κάλυπτε την Τόκλας περισσότερο από ποτέ. Και απέκρυψε την προέλευσή της: γράφτηκε ως απολογία, αποτέλεσμα μιας αθόρυβα καταστροφικής ρήξης.
Το 1932, η Στάιν -με σκοπό την έκδοση- είχε αποκαλύψει στην Τόκλας το χειρόγραφο του πρώτου της μυθιστορήματος, που αφηγούνταν την πρώτη της λεσβιακή σχέση. Η Τόκλας έκρυψε το χειρόγραφο, και η διαμάχη του ζευγαριού διήρκεσε αρκετά χρόνια.
Αυτή η ιστορία, μαζί με άλλες, γράφει η Wade «θα μπορούσε να ειπωθεί μόνο μετά θάνατον, λαμβάνοντας υπόψη τα μυστικά του αρχείου».
Μικρά, γκρίζα σημειωματάρια
Από το σημείο του θανάτου της Στάιν το 1946, η ιστορία παραδίδεται στην Τόκλας- αισθάνεται κανείς ότι είναι αυτή που αναδεικνύεται ως ο ήρωας αυτού του βιβλίου. Στο Παρίσι, με την ενθάρρυνση του λογοτεχνικού εκτελεστή της Στάιν, Καρλ Βαν Βέχτεν, η Τόκλας έγραψε ένα βιβλίο μαγειρικής (που περιέχει μια διαβόητη συνταγή για «μπράουνις με χασίς»), αλλά η περίοδος ήταν επίσης φορτισμένη.
Καθώς τα έγγραφα της Στάιν συσσωρεύονταν στο Γέιλ, τα μυστικά του ζευγαριού αποκαλύφθηκαν: πακέτα ερωτικών σημειωμάτων που είχαν σταλεί λανθασμένα- και μια κρύπτη από μικρά, γκρίζα σημειωματάρια με μαλακό εξώφυλλο (τα οποία η Στάιν κρατούσε σε μια θήκη στη ζώνη της) που περιείχαν καταδικαστικές απόψεις των φίλων της.
Γερτρούδη και Άλις στη Βενετία / Wikimedia Commons
Η ζωή (τους) μετά από αυτές τις ίδιες
Και τότε υπήρξε το ερώτημα, για την Τόκλας, τι να κάνει με το χειρόγραφο του πρώτου μυθιστορήματος της Στάιν. Ήταν γι’ αυτό, κατά τη διάρκεια συνεντεύξεων στο Παρίσι με τον ερευνητή Leon Katz, που άρχισε να μιλάει. Μετά τον θάνατο της Τόκλας το 1967, ο ρόλος του Katz ως φύλακα των πυλών για τις δύο γυναίκες έγινε διαβόητος στους επιστημονικούς κύκλους.
Η Janet Malcolm κατέγραψε την αποτυχία της να συναντήσει τον Katz στο πορτραίτο της για τη σχέση Στάιν-Τόκλας, το 2007, με τίτλο Two Lives (Δύο ζωές). Μετά τον θάνατο του Katz το 2017, τα έγγραφά του -συμπεριλαμβανομένου του σημειωματάριου στο οποίο κατέγραφε τις συνεντεύξεις του με την Τόκλας- κατατέθηκαν στο Γέιλ. Η Francesca Wade ήταν το πρώτο άτομο που το διάβασε.
Όπως και στο ντεμπούτο της, Square Haunting, για τη ζωή μιας ομάδας γυναικών που ζουν σε μια πλατεία του Λονδίνου, η Wade είναι επιδέξια στο να κοσκινίζει μέσα από ποσότητες υλικού και να φέρνει στο φως το εφήμερο και το καθημερινό.
Wikimedia Commons
Ευμετάβλητη και αφελής
Τα αρχειακά «αποκόμματα και θραύσματα» αποκαλύπτουν μια πιο ήπια Στάιν, ευτυχισμένη στην ιδιωτικότητα του σπιτιού της. Η Στάιν, η οποία δούλευε τη νύχτα, άφηνε σημειώσεις για να τις βρει η Τόκλας το πρωί.
Ανεξιχνίαστο είναι το ερώτημα πώς δύο Εβραίες λεσβίες επέζησαν του πολέμου στη Γαλλία του Βισύ, με τη συλλογή έργων τέχνης τους άθικτη. Η Wade αποδίδει τη φιλία της Στάιν με τον συμπαθούντα των φασιστών Γάλλο ιστορικό, Μπερνά Φε, και την προτεινόμενη μετάφραση των ομιλιών του αμφιλεγόμενου Φιλίπ Πεταίν, στην ευμετάβλητη πολιτική της και σε έναν ορισμένο βαθμό αφέλειας.
Η Wade προσεγγίζει αυτές τις αντιφάσεις με διαφάνεια, και η Στάιν που προκύπτει γι’ αυτήν είναι εκκεντρική, ελαττωματική, ευάλωτη κι αστεία.
«Gertrude Stein: An Afterlife» της Francesca Wade
*Με στοιχεία από thetimes.com | Αρχική Φωτό: Γερτρούδη Στάιν και Άλις Τόκλας / Wikimedia Commons
Πηγή: www.in.gr