Όταν ο διατροφολόγος Άνσελ Κις σύστησε το μανιφέστο του για τη μεσογειακή διατροφή, όλοι μιλούσαν για ένα θαύμα. Σήμερα τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά και η δίαιτα που προέκυψε μετά από την περίφημη έρευνα των Επτά Χωρών, μια από τις μεγαλύτερες επιδημιολογικές μελέτες που πραγματοποιήθηκαν ποτέ, ως η πλέον ευρέως αναγνωρισμένη δεν είναι αυτό που ήταν.
Αυτό υποστηρίζει σε ερευνητικό άρθρο της o Alessandro Ford στο Politico. O συντάκτης υποστηρίζει ότι η μεσογειακή διατροφή είναι ένα καλά συντονισμένο ψέμα που έχει εργαλειοποιηθεί από τους μηχανισμούς της πρωθυπουργού της Ιταλίας Τζόρτζια Μελόνι για να επιτεθεί στις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης που στοχεύει στη μείωση της κατανάλωσης κρέατος και την προώθηση πιο υγιεινής διατροφής που απειλούν την παραδοσκιακή κουλτούρα φαγητού.
Για τον αθρογράφο το αφήγημα γύρω από τη μεσογειακή διατροφή είναι περίπλοκο καθώς έχει προκύψει από υπερβολές και παρανοήσεις που έχουν αναδυθεί με τα χρόνια.
Όπως διευκρινίζει το άρθρο ο όρος «μεσογειακή διατροφή» έγινε δημοφιλής από τον Αμερικανό φυσιολόγο Άνσελ Κις, ο οποίος διεξήγαγε έρευνες τη δεκαετία του 1950 που συνέδεαν τη διατροφή με καλύτερα αποτελέσματα υγείας, ιδιαίτερα στη νότια Ιταλία αλλά και στην Κρήτη.
Οι μελέτες του υποδείκνυαν ότι η διατροφή, που χαρακτηρίζεται από τοπικά και βιολογικά τρόφιμα, σχετίζεται με χαμηλότερα ποσοστά καρδιοπαθειών και άλλων προβλημάτων υγείας ωστόσο, η πραγματικότητα της μεσογειακής διατροφής έχει εκφυλιστεί και αλλοιωθεί με την πάροδο του χρόνου, συχνά χρησιμοποιούμενη για πολιτικούς και εμπορικούς σκοπούς.
Τα τελευταία χρόνια, οι Ιταλοί πολιτικοί, ιδιαίτερα η πρωθυπουργός της Ιταλίας Τζόρτζια Μελόνι, έχουν εκμεταλλευτεί τη μεσογειακή διατροφή για να συγκεντρώσουν υποστήριξη κατά των πολιτικών της ΕΕ που στοχεύουν στη μείωση της κατανάλωσης κρέατος και στην προώθηση υγιεινότερης διατροφής.
Αυτό έχει οδηγήσει σε άνοδο του γαστρονομικού εθνικισμού, του όρου που σύστησε στο δημόσιο λόγο η Αμερικανίδα κοινωνιολόγος Μικαέλα Ντε Σάουσι το 2010 στο άρθρο Γαστροεθνικισμός: διατροφικές παραδόσεις και πολιτικές του αυθεντικού στην Ευρωπαϊκή Ενωση (Gastgronationalism: Food Traditions and Authenticity Politics in the European Union) που δημοσιεύτηκε στο American Sociology Review και αποτελεί σήμερα σημείο αναφοράς.
Στο άρθρο της η Ντε Σάουσι διερεύνσηε πώς τα τρόφιμα συνιστούν πολιτιστικούς και υλικούς πόρους και ως τέτοια επηρεάζουν και ορίζουν πολιτικές ατζέντες.
Την αρχή έκανε το 2019 ο αρχηγός της ακροδεξιάς Λίγκας, Ματέο Σαλβίνι, όταν επιτέθηκε στην πρωτοβουλία του καρδινάλιου της Μπολόνιας να σερβίρει στη γιορτή του Αγίου Πετρώνιου της πόλης τορτελίνια με κοτόπουλο αντί για χοιρινό. Τότε ο Σαλβίνι ατέδρασε λέγοντας ότι ο καρδινάλιος ήθελε να διαγράψει «την ιστορία μας, τον πολιτισμό μας». Τον ισχυρισμό του τον ακύρωσε ο Ιταλός ιστορικός Αλμπέρτο Γκράντι, συγγραφέας του βιβλίου Κατασκευασμένες ονομασίες προέλευσης (Denominazione di Origine Inventata) που απέδειξε ότι ό,τι και ο υποστηρίζουν εθνικιστές όπως ο Σαλβίνι, μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα τα τορτελίνια στην Ιταλία είχαν γέμιση κοτόπουλο.
Ακολουθώντας την ίδια γραμμή με τον Σαλβίνι η πρωθυπουργός Τζόρτζια Μελόνι συχνά αναφέρεται στις ιταλικές διατροφικές συνήθειες ως αναπόσπαστο μέρος της ιταλικής ταυτότητας και της υπεροχής αυτής έναντι άλλων. Το άρθρο των The Times τον Σεπτέμβριο του 2024 με τίτλο Η Τζόρτζια Μελόνι σερβίρει εθνικισμό βασισμένο στο φαγητό, όχι στο μίσος (Giorgia Meloni dishes up nationalism based on food not hate) τα είπε όλα σε λίγες λέξεις.
Παράλληλα όπως σημειώνει η έρευνα του Ford, η μεσογειακή και δη ιταλική δίαιτα που υποστηρίζει η Μελόνι δεν έχει μεταφραστεί απαραίτητα σε καλύτερα αποτελέσματα στη δημόσια υγεία.
Η Ιταλία αντιμετωπίζει πολλές προκλήσεις, συμπεριλαμβανομένων υψηλών ποσοστών παιδικής παχυσαρκίας και υπερβολικής κατανάλωσης αλκοόλ και αλατιού.
Η σύγχρονη ιταλική διατροφή αποκλίνει από την αρχική μεσογειακή διατροφή, οδηγώντας στο συμπέρασμα ότι η μεσογειακή διατροφή, όπως κατανοούνταν κάποτε, είναι ουσιαστικά νεκρή σημειώνει το άρθρο καθώς οι τρέχουσες διατροφικές συνήθειες των Ιταλών αντικατοπτρίζουν μια στροφή προς επεξεργασμένα τρόφιμα και ανθυγιεινές διατροφικές επιλογές, εγείροντας ανησυχίες για τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην υγεία.
Το άρθρο ρίχνει φως σε μια άλλη θεωρία σχετικά με τις ρίζες της μεσογειακής διατροφής απ[ό αυτή που καθιέρωσε ο Κις.
Ο ιστορικός, ακαδημαϊκός στο πανεπιστήμιο της Πάρμα και συγγραφέας του La Cucina Italiana Non Esiste (Η Ιταλική Κουζίνα Δεν Υπάρχει) Αλμπέρτο Γκράντι υποστηρίζει ότι η μεσογειακή διατροφή δεν εφαρμόστηκε ποτέ πραγματικά από τους Ιταλούς, αλλά ήταν μια ιδεατή μορφή που δημιουργήθηκε για να προωθήσει υγιεινότερη διατροφή στους Αμερικανούς από τον Κις.
Το να υποστηρίζει κανείς ότι oι κάτοικοι της νότιας Ιταλίας απολάμβαναν κάποιον αρχαίο γαστρονομικό παράδεισο και έτσι ήταν υγιείς είναι «προσβλητικό για τη μνήμη των παππούδων και των προπαππούδων μας. Γιατί εκείνοι πεινούσαν»
Ο Γκράντι υποστηρίζει ότι η διατροφή εφευρέθηκε παρά ανακαλύφθηκε και ότι οι μετρήσεις του Κις στους κατοίκους της Νικότερα, μιας παραλιακής πόλης στη νότια Ιταλία, που έδειξαν χαμηλή χοληστερόλη και ελάχιστες καρδιοπάθειες επειδή η διατροφή τους βασιζόταν στις αρχές της «cucina povera» (φτωχική κουζίνα) δηλαδή σε τοπικά, βιολογικά προϊόντα, ελάχιστο κρέας και γαλακτοκομικά, περισσότερα φρούτα, λαχανικά και δημητριακά, λίγο ελαιόλαδο και κρασί και σχεδόν μηδενική κατανάλωση ζάχαρης και αλατιού οφειλόταν στην πείνα παρά σε μια ισορροπημένη διατροφή.
Σύμφωνα με τον Γκράντι, οι άνθρωποι στη Νότια Ιταλία της δεκαετίας του 1950 πεινούσαν. «Όταν ο Κις τους επισκεπτόταν εκείνοι ντρέπονταν και του έλεγαν ‘Έλα αύριο, γιατί σήμερα δεν έχουμε τίποτα να φάμε’ ή είχαν μόνο πολέντα [σσ. πιάτο με βραστό καλαμποκάλευρο που παρασκευαζόταν ιστορικά από άλλα δημητριακά] και αλεύρι από κάστανα» λέει ο Γκράντι.
Το να υποστηρίζει κανείς ότι αυτοί οι άνθρωποι απολάμβαναν κάποιον αρχαίο γαστρονομικό παράδεισο είναι «προσβλητικό για τη μνήμη των παππούδων και των προπαππούδων μας. Γιατί εκείνοι πεινούσαν» καταλήγει.
Όπως καταδεικνύει το άρθρο η μεσογειακή διατροφή έχει υποστεί σημαντική εμπορευματοποίηση και επανερμηνεία μέσα στις δεκαετίες.
Από cucina povera σε cucina commerciale
Αν και απορρίφθηκε από τους πλούσιους βόρειους της χώρας, η μεσογειακή διατροφή κέρδισε έδαφος κατά τη διάρκεια του οικονομικού θαύματος της Ιταλίας τη δεκαετία του 1960 που είδε μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού να αλλάζει την αγροτική ζωή για τη ζωή σε βιομηχανικές ζώνες.
Η αλλαγή οδήγησε σε νοσταλγία για τις παραδοσιακές τροφές και μια αναζήτηση αυθεντικότητας, που κορυφώθηκε με κινήματα όπως το Slow Food, το οποίο προέκυψε σε απάντηση στο άνοιγμα των αλυσίδων fast food στην Ιταλία.
Παρά τους πυλώνες της φυτικής διατροφής στη μεσογειακή διατροφή μέσα στο χρόνο η δίαιτα περιλαμβάνει πλέον περισσότερη κατανάλωση κρεάτων και γαλακτοκομικών προίόντων, συχνά επισκιάζοντας την αρχική έμφαση στα φρούτα και τα λαχανικά.
Αυτή η αλλαγή αντικατοπτρίζεται στην αυξανόμενη κατανάλωση των επεξεργασμένων τροφίμων και των γλυκών σνακ, συμβάλλοντας στην κρίση παχυσαρκίας της Ιταλίας, ιδιαίτερα μεταξύ των παιδιών.
Η μεσογειακή διατροφή έχει γίνει πολιτικό εργαλείο, με διάφορες παρατάξεις να τη χρησιμοποιούν για να προωθήσουν τις ατζέντες τους καταλήγει το άρθρο.
Η Μελόνι και οι σύμμαχοί της έχουν επικρίνει τις πρωτοβουλίες της ΕΕ που στοχεύουν στην προώθηση υγιεινότερης διατροφής, πλαισιώνοντάς τες ως επιθέσεις στην ιταλική κουλτούρα φαγητού και οικοδομούν συντονισμένη προσπάθεια προστασίας των παραδοσιακών τροφών ιταλικής προέλευσης και αντίστασης σε αλλαγές που θα μπορούσαν να επηρεάσουν τον αγροτικό τομέα της χώρας.
Η αντιπαράθεση γύρω από την επισήμανση τροφίμων, ιδιαίτερα το προτεινόμενο σύστημα Nutri-Score, έχει εντείνει περαιτέρω τις εντάσεις.
Οι επικριτές υποστηρίζουν ότι τέτοια συστήματα αδικούν τις παραδοσιακές ιταλικές τροφές ενώ ευνοούν τα γαλλικά προϊόντα.
Αυτό έχει οδηγήσει σε μια εκστρατεία αποδυνάμωσης του Nutri-Score και επιβεβαίωσης της ανωτερότητας της μεσογειακής διατροφής, υποστηρίζει το ρεπορτάζ.
Σήμερα η μεσογειακή διατροφή, κάποτε σύμβολο υγείας και πολιτιστικής κληρονομιάς, έχει γίνει μια περίπλοκη και συχνά αντιφατική έννοια.
Αν και παραμένει μια δύναμη στο branding, οι αρχές της έχουν σε μεγάλο βαθμό χαθεί στo δαιδαλώδες τοπίο των πολιτικών ελιγμών και των εμπορικών συμφερόντων. Ωστόσο η Τζόρτζια Μελόνι έχει κάθε λόγο να υπερασπίζεται αυτό που η ίδια θέλει να ορίσει ως μεσογειακή διατροφή -όπως και πολλοί στην Ελλάδα.
Το 2010, οι ιταλικές εξαγωγές τροφίμων άγγιζαν τα 27 δισ. ευρώ, με τα φρέσκα φρούτα και λαχανικά στην κορυφή. 13 χρόνια μετά, το 2023, οι εξαγωγές έχουν σχεδόν τριπλασιαστεί στα 70 δισ. ευρώ, αλλά πλέον τα φρούτα και λαχανικά έχουν δώσει τη θέση τους στο κρασί, στα ζυμαρικά, τα γαλακτοκομικά, τα αλλαντικά και τις επεξεργασμένες σάλτσες που έχουν αντικαταστήσει τα φρέσκα προϊόντα.
Η Μελόνι παίζει τη διπλωματία της γαστονομίας με ατζέντα και η Ιταλία έχει οικειοποιηθεί τη «μεσογειακή διατροφή» και έχει ανοίξει πόλεμο στο σύστημα διατροφικής σήμανσης Nutri-Score, που σχεδιάζεται να εμφανίζεται στο μπροστινό μέρος της συσκευασίας των τροφίμων (Front of Pack).
@ Photo by Maria das Dores via Pexels
H Ρώμη κατάφερε να ακυρώσει την πρόθεση της ΕΕ να βάλει προειδοποιήσεις για καρκίνο στις σκευσκευασίας αλκοόλ γιατί «παραβιάζει τη μεσογειακή διατροφή».
Όπως σημειώνει ο αρθρογράφος «δεξιοί ή αριστεροί, σχεδόν κάθε Ιταλός με τον οποίο μίλησα για αυτό το άρθρο ήταν αντίθετος με τις αγροδιατροφικές πολιτικές των Βρυξελλών. Ήταν πεπεισμένοι ότι η μαγειρική τους ήταν από τις πιο υγιεινές στον κόσμο και ότι η παχυσαρκία εισήχθη από ξένες εταιρείες. Αυτό είναι εν μέρει αλήθεια. Αλλά είναι επίσης εν μέρει ψευδές, και έως ότου οι Ιταλοί αναγνωρίσουν ότι δεν τρώνε πλέον όπως τρώνε οι πρόγονοί τους, αυτοί και τα παιδιά τους θα πληρώσουν το τίμημα».
«Η μεσογειακή διατροφή έχει πεθάνει. Ας το πει κάποιος στους Ιταλούς» καταλήγει.
Διαβάστε όλο το άρθρο εδώ.
Cover image @ Unsplash
Πηγή: www.in.gr