Ελευθερώστε τους όλους: Ένα φεμινιστικό κάλεσμα για την κατάργηση των φυλακών – Η Gwenola Ricordeau στο in | in.gr

Σε πανεπιστημιακή της διάλεξη το 2003, η Άντζελα Ντέιβις, θερμή υποστηρίκτρια της κατάργησης των φυλακών, αναρωτήθηκε: «γιατί οι άνθρωποι βιάζονται τόσο πολύ να υποθέσουν ότι η φυλάκιση ενός ολοένα και μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού των Ηνωμένων Πολιτειών θα βοηθήσει όσους ζουν ελεύθεροι στον κόσμο να αισθάνονται πιο ασφαλείς και πιο προστατευμένοι;».

Σχεδόν είκοσι χρόνια αργότερα, η Gwenola Ricordeau, αναπληρώτρια καθηγήτρια ποινικής δικαιοσύνης στο California State University και συγγραφέας του βιβλίου «Free Them All: A Feminist Call to Abolish the Prison System» καταφέρνει μέσω εμπεριστατωμένης ακαδημαϊκής έρευνας να απαριθμήσει τους λόγους για τους οποίους κανείς δεν μπορεί να βρωντοφωνάξει ότι νιώθει ασφαλής επειδή οι «κακοί» βρίσκονται στη φυλακή.

Λαμβάνοντας ως δεδομένο το γεγονός ότι πίσω από ένα χέρι που εγκληματεί, βρίσκονται άλλα εκατό – το τέρας που γεννά τη βία δεν είναι μονοπρόσωπη επιχείρηση, περισσότερο είναι ένα δηλητηριώδες σύστημα που τσιμπά τους φτωχούς, το περιθώριο και τις μειονότητες – θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς αν αποτελεί κοινωνική πλάνη το γεγονός ότι είμαστε πεπεισμένοι ότι θα μας προστατεύσουν θεσμοί οι οποίοι γεννούν και συντηρούν σπασμωδικά την καταπίεση μας ως ανθρώπινα όντα και την κακοποίηση μας ως γυναίκες.

Οι φεμινιστικές τάσεις

Μια μερίδα φεμινιστριών (Carceral feminism), υποστηρίζει την ενίσχυση και την αύξηση των ποινών φυλάκισης για εγκλήματα που σχετίζονται με την έμφυλη βία σε όλες τις μορφές της, ενώ στην αντίπερα όχθη του ποταμού, υπάρχουν αγωνίστριες (Abolition feminism) που ζητούν την εξάλειψη του συστήματος των φυλάκων, εστιάζοντας την προσοχή τους στην ανάπτυξη ισχυρότερων κοινοτήτων και στην επίτευξη έμφυλης, φυλετικής και ταξικής δικαιοσύνης.

«Για να τερματιστεί ο θεσμικός ρατσισμός πρέπει να καταργήσουμε το σωφρονιστικό σύστημα, αλλά και τις ευρύτερες δομές που διατηρούν τη λευκή υπεροχή σε όλους τους θεσμούς»

Με αφορμή λοιπόν την κυκλοφορία του ρηξικέλευθου βιβλίου της «Free Them All: A Feminist Call to Abolish the Prison System», μιλήσαμε με την Gwenola Ricordeau, η οποία αξιοποιεί δύο δεκαετίες ακτιβιστικής δράσης για την κατάργηση του συστήματος των φυλακών και μελέτης του συστήματος, για να περιγράψει πώς αυτό το σύμπλεγμα πλήττει ουσιαστικά τις γυναίκες, συμπεριλαμβανομένων των θυμάτων έμφυλης βίας, και ιδίως των μη λευκών, φτωχών και των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων.

-Θεωρείτε ότι οι φυλακές είναι τα τελευταία και μόνα ορατά προπύργια του θεσμικού ρατσισμού;

Δεν πιστεύω ότι οι φυλακές είναι τα τελευταία ή τα μόνα ορατά προπύργια του θεσμικού ρατσισμού. Εξ ορισμού, ο θεσμικός ρατσισμός αναφέρεται στους τρόπους με τους οποίους η φυλετική ανισότητα ενσωματώνεται σε κοινωνικούς θεσμούς, πολιτικές και πρακτικές, ανεξάρτητα από την ατομική πρόθεση.

Βέβαια, οι φυλακές και η ποινική δικαιοσύνη αποτελούν μια από τις πιο βίαιες και ορατές εκφράσεις αυτού του φαινομένου. Δεν μπορώ να μιλήσω για την Ελλάδα, καθώς έχω πολύ περιορισμένη γνώση της χώρας, αλλά σε χώρες που γνωρίζω αρκετά καλά, όπως οι ΗΠΑ ή η Γαλλία, είναι γνωστό ότι οι μαύροι, οι Άραβες και άλλες φυλετικές μειονότητες αστυνομεύονται, ποινικοποιούνται και φυλακίζονται δυσανάλογα.

Αλλά ο θεσμικός ρατσισμός είναι επίσης βαθιά ριζωμένος και σε άλλους τομείς, όπως η εκπαίδευση, η υγειονομική περίθαλψη, η στέγαση και η απασχόληση. Για παράδειγμα, στις ΗΠΑ, το φαινόμενο του «αγωγού από το σχολείο στη φυλακή» αναφέρεται στις συστημικές πρακτικές που ωθούν τους μαθητές που ανήκουν σε φυλετικές μειονότητες (αλλά και τους ΛΟΑΤΚΙ και τους μαθητές με αναπηρία) έξω από τα σχολεία και μέσα στο σύστημα ποινικής δικαιοσύνης μέσω σκληρότερης πειθαρχίας και επιτήρησης σε σύγκριση με τους λευκούς μαθητές (ή τους ετεροφυλόφιλους ή τους μη ανάπηρους μαθητές).

Είναι επίσης γνωστό ότι στην υγειονομική περίθαλψη υπάρχουν ανισότητες στη θεραπεία και τη θνησιμότητα με βάση τη φυλή. Αλλά είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι αυτό δεν προκύπτει μόνο από ατομικές προκαταλήψεις. Αυτά τα συστήματα αλληλοτροφοδοτούνται και το σωφρονιστικό σύστημα είναι ένα ισχυρό εργαλείο για τη διατήρηση των φυλετικών και κοινωνικών ιεραρχιών.

Υπό αυτή την έννοια, για να τερματιστεί ο θεσμικός ρατσισμός πρέπει να καταργήσουμε το σωφρονιστικό σύστημα, αλλά και τις ευρύτερες δομές που διατηρούν τη λευκή υπεροχή σε όλους τους θεσμούς.

-Στην εισαγωγή του βιβλίου σας, δηλώνετε ότι «Η ιδέα της εξάλειψης των φυλακών δεν ήρθε μέσα από τη θεωρία, αλλά λόγω ενστίκτου». Παρακαλώ διευκρινίστε αυτή τη φράση.

Όταν λέω ότι η ιδέα της κατάργησης των φυλακών [μου]  ήρθε «από ένστικτο», αναφέρομαι σε μια προσωπική εμπειρία, ότι είχα συγγενείς και [πολιτικούς] συντρόφους στη φυλακή. Αυτή η εμπειρία διαμόρφωσε βαθιά τόσο την έρευνά μου όσο και τον πολιτικό μου προσανατολισμό. Επιλέγω να μην επεκταθώ περισσότερο, γιατί έχω επίγνωση του τρόπου με τον οποίο οι γυναίκες, ιδίως στους ακτιβιστικούς χώρους, συχνά περιορίζονται σε προσωπικές μαρτυρίες, σαν να πρέπει η νομιμοποίησή μας να προέρχεται από το συναίσθημα και όχι από την ανάλυση.

Αλλά αυτή η εμπειρία επιβεβαίωσε αυτό που οι abolitionists υποστηρίζουν εδώ και καιρό: ότι η κατάργηση δεν είναι μια αφηρημένη ή ουτοπική ιδέα. Έχει τις ρίζες της στη βιωμένη πραγματικότητα, στη βία που υφίστανται οι άνθρωποι από τα χέρια των σωφρονιστικών ιδρυμάτων και στον τρόπο με τον οποίο αντιστέκονται σε αυτή τη βία. Η κατάργηση πάντα κινούνταν ανάμεσα στην προσωπική εμπειρία, την πολιτική δέσμευση, τη συλλογική ανάλυση και την ακαδημαϊκή σφαίρα. Αυτό είναι που κάνει την κατάργηση των φυλακών τόσο ριζικά πολιτική όσο και γειωμένη.

-Ο φιλελεύθερος φεμινισμός τάσσεται σθεναρά υπέρ της φυλάκισης των ανδρών που κατηγορούνται για κακοποίηση γυναικών. Πιστεύετε ότι αυτή η επιταγή απαλλάσσει το κράτος και την κοινωνία στο σύνολό της από τις ευθύνες τους;

Ναι, ο φιλελεύθερος φεμινισμός που επικεντρώνεται στη φυλάκιση ανδρών που κατηγορούνται για κακοποίηση καταλήγει συχνά να αποποιεί τόσο το κράτος όσο και την κοινωνία από τις ευθύνες τους. Αυτή η μορφή του carceral φεμινισμού ανάγει τη συστημική πατριαρχική βία στις πράξεις μερικών «κακών ανδρών», ενώ αφήνει άθικτες τις δομές (πατριαρχία, ρατσισμός, καπιταλισμός) που παράγουν και συντηρούν αυτή τη βία.

Το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης εξατομικεύει τη βλάβη: διώκει ανθρώπους, όχι ιδεολογίες ή συστήματα. Η πατριαρχία (ή ο καπιταλισμός) δεν θα δικαστεί ποτέ. Αντίθετα, στο στόχαστρο μπαίνουν ορισμένοι άνδρες (συνήθως αυτοί που ανήκουν σε φυλετικές μοιονότητες και οι φτωχοί), ενισχύοντας άλλα συστήματα καταπίεσης. Αυτή η επιλεκτική ποινικοποίηση δημιουργεί την ψευδαίσθηση της δικαιοσύνης, ενώ οι συνθήκες που καθιστούν δυνατή την έμφυλη βία παραμένουν ανέγγιχτες.

Η πραγματική λογοδοσία δεν μπορεί να προέλθει από ένα κράτος που το ίδιο διαιωνίζει τη βία, είτε μέσω των συνόρων, της αστυνομίας, των φυλακών ή της αδιαφορίας. Ο abolitionist φεμινισμός επιμένει ότι πρέπει να αντιμετωπίσουμε τα βαθύτερα αίτια της βίας, όχι μόνο τα πιο ορατά συμπτώματά της. Αυτό σημαίνει μετατόπιση μακριά από την τιμωρία και προς τον συλλογικό, συστημικό μετασχηματισμό.

-Στο βιβλίο σας δίνετε μεγάλη έμφαση σε όρους και φράσεις που έχουν καθιερωθεί στο δημόσιο λόγο, όπως «βία κατά των γυναικών». Πιστεύετε ότι η αναδιαμόρφωση της γλώσσας αποτελεί βασικό πυλώνα για την αλλαγή των νόρμων;

Δεν θα έλεγα ότι η αναδιατύπωση της γλώσσας είναι από μόνη της απαραίτητη, αλλά σίγουρα παίζει ρόλο, τόσο ως προβληματισμός όσο και ως εργαλείο αλλαγής των νόρμων. Φράσεις όπως «βία κατά των γυναικών» μπορούν να αποκρύψουν τη δομική και πολιτική φύση αυτής της βίας. Η αλλαγή της γλώσσας μας βοηθά να ονομάσουμε τα συστήματα (όπως η πατριαρχία ή η κρατική βία) αντί να αποπολιτικοποιούμε τη βία. Αλλά οι λέξεις πρέπει να συμβαδίζουν με τον υλικό και συλλογικό μετασχηματισμό.

-Ένα κίνημα ενάντια στις φυλακές μπορεί να προχωρήσει μόνο σε συνδυασμό με την απαίτηση για μια αλλαγή στην κοινωνία που θα προλαμβάνει και όχι απλώς θα τιμωρεί το έγκλημα. Για εσάς, αυτή η αλλαγή προκύπτει από τα πάνω, δηλαδή από νομοθετικές πρωτοβουλίες, ή από τα κάτω, από την αλλαγή των υλικών και ιδεολογικών πρακτικών των ατόμων και των οργανώσεων;

Σίγουρα από τα κάτω. Η πραγματική αλλαγή προέρχεται από συλλογικούς αγώνες, από κοινότητες που αμφισβητούν τις υλικές προϋποθέσεις και τις ιδεολογίες που συντηρούν τη βία και την ανισότητα. Οι νομοθετικές μεταρρυθμίσεις μπορούν να ακολουθήσουν, αλλά σπάνια ηγούνται. Η κατάργηση δεν είναι μια απλή πολιτική θέση, είναι μια επανάσταση, είναι ένας ριζικός επαναπροσδιορισμός του τρόπου με τον οποίο ζούμε μαζί, που οικοδομείται μέσα από την αλληλοβοήθεια και που πρέπει να καθοδηγείται από εκείνους που επηρεάζονται περισσότερο.

-Ποια είναι η άποψή σας για το σύστημα απονομής δικαιοσύνης στο πλαίσιο της αστικής δημοκρατίας;

Στο πλαίσιο της αστικής δημοκρατίας, η δικαιοσύνη δεν έχει να κάνει με τη δικαιοσύνη, αλλά διαστρεβλώνει την ίδια την έννοια της λέξης αυτής. Η δικαιοσύνη, με οποιαδήποτε ουσιαστική έννοια, δεν μπορεί να απονεμηθεί μέσω θεσμών που έχουν σχεδιαστεί για τη διατήρηση των υφιστάμενων ιεραρχιών. Πρέπει να έρθει από έξω και από κάτω, μέσω του συλλογικού αγώνα, της αλληλεγγύης και του ριζοσπαστικού μετασχηματισμού. Είναι δομικά άνιση και ουσιαστικά εξυπηρετεί την προστασία των συμφερόντων εκείνων που κατέχουν την εξουσία, τον πλούτο και τα προνόμια, ενώ τιμωρεί και ελέγχει τους υπόλοιπους από εμάς και όσους αντιστέκονται. Αντί να αντιμετωπίζει τη βία ή να προωθεί τη λογοδοσία, το σύστημα αυτό διατηρεί την κοινωνική τάξη του καπιταλισμού, του ρατσισμού και της πατριαρχίας.

Γνωρίζουμε ότι η αστική δικαιοσύνη δεν είναι ουδέτερη, είναι άδικη, σκληρή και άκαρδη. Όπως σας είπα, έχω πολύ περιορισμένες γνώσεις για την Ελλάδα, αλλά ξέρω ότι η δική σας δικαιοσύνη δεν διαφέρει. Θυμάμαι, για παράδειγμα, την μακρά απεργία πείνας του Δημήτρη Κουφοντίνα και την ανάλγητη άρνηση του κράτους να ικανοποιήσει έστω και ελάχιστα αιτήματα, παρά την επιδείνωση της υγείας του.

Σκέφτομαι επίσης τον Νίκο Μαζιώτη, αναρχικό και μέλος του Επαναστατικού Αγώνα, ο οποίος παραμένει σε παρατεταμένη απομόνωση, παρόλο που δικαιούται αποφυλάκιση υπό όρους. Δεν πρόκειται για μεμονωμένες περιπτώσεις, αλλά για σαφείς απεικονίσεις του τρόπου με τον οποίο η λεγόμενη δικαιοσύνη αντιμετωπίζει την πολιτική διαφωνία: με καταστολή, εκδίκηση και σιωπή.

-Ποια είναι η γνώμη σας για το ρόλο των ακαδημαϊκών στην κοινωνία; Μπορούν να είναι απλοί παρατηρητές και να ερμηνεύουν την κοινωνική πραγματικότητα ή απαιτείται να συμμετέχουν σε κινήματα βάσης για να το κάνουν αυτό;

Κατ’ εμέ, είναι δύσκολο να μελετάμε την κοινωνία, να συνειδητοποιούμε τις βαθιές δομικές ανισότητες και να μην αισθανόμαστε υποχρεωμένοι να δράσουμε, ιδίως όταν επωφελούμαστε επίσης από τα προνόμια που συνδέονται με τη θέση μας ως ακαδημαϊκοί. Ωστόσο, δεν πιστεύω ότι η πολιτική δέσμευση είναι προϋπόθεση για την εκπόνηση έγκυρης έρευνας, όπως ακριβώς δεν πιστεύω ότι ο ακτιβισμός εγγυάται αυτομάτως αξιόλογη επιστημονική κατάρτιση. Πιστεύω όμως ότι η γνώση μας πρέπει να είναι αξιόπιστη και ότι η κριτική έρευνα πρέπει να συνδέεται με τους αγώνες εκείνων που επηρεάζονται περισσότερο.